Ο παπα-Τρέχας

Διάβασα τον παπα-Τρέχα, του Κοραή. (Αδαμάντιος Κοραής, Ο Παπατρέχας, επιμ. Άλκης Αγγέλου, Ερμής, Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1992)

Θα μπορούσε να επονομάζεται "Διάλογος περί παιδείας". Δεν αποτελεί πεζογραφία με την έννοια που το λέει ο Άλκης Αγγέλου. Αστεία η μεταμόρφωση του παπα-Τρέχα σε λόγιο. Απίστευτη η μεταμόρφωση του κουρσαρόπαιδου σε παπά.

Δεν δέχεται την κατηγορία ότι τα Φώτα φέρνουν αθεΐα. Δεν αναφέρεται στις αθεϊστικές τάσεις του Διαφωτισμού· τις αποσιωπά.

Μερικές φορές θεοποιεί σχεδόν την παιδεία, αλλά σε κάποια σημεία αναγνωρίζει ότι δεν λύνει αυτή όλα τα προβλήματα (σ. 64: "αν δεν των διορθώση την ψυχήν, τους αναγκάζει και μη θέλοντας να φαίνωνται καλοί"· σ. 110: "και εις αυτά τα φωτισμένα έθνη σώζονται τυπογραφημέναι πολλαί παλαιαί μωρίαι, και, το παραδοξότερον, τυπογραφούνται ακόμη άλλαι νέαι· σ. 142: "επιστήμην να διδάξεις τον δύστροπον και κακοηθέστατον, είναι το αυτό και να δώσης εις μαινόμενον ή μεθυσμένον μάχαιραν")

Ονομάζει τη μεν αρχαία γλώσσα "Ελληνικήν", τη δε νέα "κοινήν": "...και αναγκάζων με πολλάκις να του εξηγώ εις την κοινήν γλώσσαν ό,τι έγραφα εις την Ελληνικήν." (σ. 46) Τους σύγχρονους ανθρώπους, όμως, τους ονομάζει συχνότατα Έλληνες.

"Η κρίσις του Παπά Τρέχα (πράγμα σπανιώτατον εις τους απαιδεύτους) μ' εφάνη πολλάκις ορθή" (σ. 49)

Γνωρίζει και αναφέρει τη νέα μουσική παρασημαντική του Χρυσάνθου. (σ. 53)

Ελεεινολογεί την πώληση/κλοπή χειρογράφων από τα μοναστήρια στους ξένους (σ. 55), και την αρπαγή/εκπατρισμό αρχαιοτήτων από τους Άγγλους, που τη θεωρεί από δικιολογημένη έως και αξιέπαινη όσο οι Έλληνες δεν είχαν ξυπνήσει πνευματικά, αλλά στα χρόνια του έχει γίνει καταδικαστέα, γιατί οι Έλληνες έχουν πια αποχτήσει συνείδηση της αξίας τους (σ. 57-8).

Προτείνει εισιτήριο για τους ξένους και δωρεάν είσοδο για τους Έλληνες στα μουσεία της Ελλάδας. (σ. 57-8)

Θεωρεί τους Γάλλους το πιο πολιτισμένο ευρωπαϊκό έθνος (σ. 59)

Αναφέρεται διαρκώς στη "φωτισμένη Ευρώπη" (passim)

Για τις μεταφράσεις: "και απ' ολίγας τινάς μεταφράσεις, όσων η ανοστία δεν ίσχυσε ν' αφανίση του πρωτοτύπου το άλας,..." (σ. 59) Πβ. Fernand Braudel, Η Γραμματική των Πολιτισμών, (ΜΙΕΤ, Αθήνα 2002) σ. 106: "να αντιληφθεί [κανείς] αυτή την εξαίσια ποίηση [του Κορανιού] με τους έντονους ρυθμούς, που η μετάφραση δεν καταφέρνει να την εξαφανίσει τελείως" (προσέξτε την κακοπιστία του ρήματος 'καταφέρνει', λες και οι μεταφραστές πασκίζουν να εξαφανίσουν τις αρετές των πρωτοτύπων!)

Ελληνοκεντρική αλαζονεία: "η ανωφελής μνήμη..., ως των Ασσυρίων, των Βαβυλωνίων, των Μήδων, οι οποίοι, εάν ποτε επολιτίσθησαν, δεν αφήκαν ίχνος πολιτισμού εις την οποίαν εγεννήθησαν κ' ετάφησαν γην. (σ. 60)

"Οι δυτικοί χριστιανοί εκατηγόρησαν πολλάκις αδίκως τον Κλήρον μας, ως Σιμωνιακούς, τους μη έχοντας άλλοθεν να τραφώσι πλην από τον ναόν, έχοντες αυτοί και βασιλικάς δωρεάς". (σ. 61)

Μέμφεται τους Ψαριανούς και τους Υδραίους, ότι έχουν χεστεί στο τάλιρο αλλά δε δίνουν πεντάρα για ίδρυση σχολείων. Το ίδιο λέει και για τους Έλληνες του Άμστερνταμ, όπου είχε ζήσει και ο ίδιος παλιότερα. (σ. 61)

Ασκεί κριτική στο ράντισμα με αγιασμό (σ. 65).

Είναι υπέρ του 'ιερέως πλήρους και αποκλειστικής απασχόλησης'. (σ. 66)

Ένας ενορίτης του παπα-Τρέχα λέει: "Καλ', αν δεν δείρη κανείς το στέφανόν του, τι λογάται;" (σ. 67)

Είναι κατά των λιτανειών για βροχή, αν και υποστηρίζει αυτή του την άποψη με κάποιαν ατολμία. (σ. 68)

"Το πλειότερον μέρος δεν σέβεται την θρησκείαν, πλην διότι βλέπει σεβομένους αυτήν τους νομιζομένους πλέον φωτισμένους και πλέον σεβαστούς του έθνους. (σ. 69)

Το Γ' μέρος κάνει κοιλιά. Θεοποίηση της τυπογραφίας.

Χαρακτηρίζει "ψευδοϊερέα" τον Χρύση της Ιλιάδας. (σ. 80)

Θεωρεί το παπα-Τρέχας "βάρβαρο επίθετο" (σ. 80) και το αλλάζει στο "ελληνικόν" Θέωνα (σ. 81)

Χρησιμοποιεί το όνομα του Θερσίτη με την κλασική αριστοκρατική σημασία του άξεστου και θρασύ λαϊκού ανθρώπου. (σ. 80 και passim).

Από τη μία εξορκίζει τον Κλήρο να μορφωθεί και τον θεωρεί βασικό παράγοντα εκπολιτισμού του έθνους, από την άλλη έχει το εξής δίστιχο: Άτεχνος και κακοήθης, ακαμάτης και φαγάς, Άλλο τι πλέον δεν έχει παρά να γενή Παπάς. (σ. 105) Αλλού, ονομάζει τους ιερείς και τους ευγενείς "μικρούς τυραννίσκους" (σ. 121)

Καταφέρεται εναντίον των χατζήδων, ότι είναι κενόδοξοι. Απορρίπτει δε και τη λέξη, ως ούτε ελληνική ούτε χριστιανική (σ. 115)

Λέει ότι μόνο η μέση τάξη γεφυρώνει το χάσμα της ανισοκατανομής του πλούτου μεταξύ ευγενών και χωρικών (σ. 122)

Μεταφράζει την industrie ως βιομηχανία (σ. 122), και τα fabriques ως εργοστάσια (σ. 122)

Αναφέρεται στη διαφορά μεταξύ Δυτικής Ευρώπης, όπου υπάρχει ευγένεια, και Ελλάδας, όπου δεν υπάρχει, και θεωρεί την απουσία της μια θετική πλευρά του απαίσιου κατά τα άλλα και εκβαρβαρωτικού οθωμανικού ζυγού. (σ. 124)

Κηρύσσει τη συνδιαλλαγή με τους Καθολικούς, ακόμα και τις καλές σχέσεις Ορθόδοξων και Καθολικών ιερέων στην Ελλάδα, υπό τον όρο ότι δε θα ασκούν οι Καθολικοί προσηλυτισμό. (σ. 127)

Είναι Οικουμενιστής. Υπερασπίζεται τους Εβραίους. Θεωρεί τις αντιεβραϊκές διαδόσεις περί εγκλημάτων τους κλπ. συκοφαντίες και αποδίδει την όποια πονηριά και κακοήθειά τους στις ιστορικές συνθήκες που δημιούργησαν εις βάρος τους οι διώκτες τους, δυτικοί και ανατολικοί. Πλέκει σχετικά το εγκώμιο των Αμερικανών. (σ. 128-9)

Αναφέρει για κάποιον Γάλλο, ότι ήταν τόσο αφελής ώστε μάθαινε 6 μήνες ρωσικά, και μετά ανακάλυψε πως δεν ήταν ρωσικά αλλά βρετόνικα. (σ. 131)

Μία μόνο φορά αναφέρεται η λέξη φιλοσοφία στη "Νέα Διαθήκη" (σ. 133)

Στηλιτεύει την άφεση των αμαρτιών με σαρανταλείτουργα, νηστείες κι ελεημοσύνες, αντί για την ομολογία του μεμπτού της πράξης και την αποκατάσταση της βλάβης. (σ. 140-1)

Εισηγείται τη διδασκαλία της ΒΙΩΤΙΚΗΣ στα σχολεία.

Εκπαιδευτικές απόψεις

...της νέας ταύτης εκδόσεως, από την οποίαν ελπίζω μεγάλα καλά, εάν οι διδάσκαλοι αναγκάζωσι τους μαθητάς να εκστηθίζωσι την πρώτην ραψωδίαν της Ιλιάδος... (σ. 44)

...από την οποίαν επιθυμώ, και εις τους νέους παραγγέλλω, μέρους της Ιλιάδος αποστήθισιν άλλο και εις την μάθησιν της Ελληνικής γλώσσης, και εις την απόκτησιν της αισθήσεως και κρίσεως του καλού, δεν γνωρίζω χρησιμώτερον. (σ. 44)

...και ως γεωμετρικόν αξίωμα πιστεύω, ότι περιπαίζεται και περιπαίζει όστις ή την Ελληνικήν χωρίς της Λατινικής, ή ταύτην χωρίς εκείνης εντελώς να διδάξη επαγγέλλεται. (σ. 45)

Είναι αντιμακεδόνας-αντιρωμαίος (σ. 90)

Εν έθνος οποιονδήποτε δεν είναι πλην συνάθροισμα λαλούντων την αυτήν γλώσσαν, και κυβερνωμένων από τους αυτούς νόμους ανθρώπων, και δύναται να θεωρηθή ως εν σώμα. (σ. 143)

Μήτηρ άρα και πηγή ομονοίας, ισονομίας, ελευθερίας, πλούτου και τιμής των πολιτών είναι η παιδεία. (σ. 147)

Αρχαία ρητά και εδάφια:

-Τι δύσκολον; -Το κακόν απομαθείν.

Εχθρός γαρ μοι κείνος hομώς Αΐδαο πύληισιν / hος χ' hέτερον μεν κεύθηι ενί φρεσίν, άλλο δε είπηι. (Ιλιάδα)

Μηδενός μήτε τύραννον, μήτε δούλον hεαυτόν καθιστάναι. (Μαύρκος Αυρήλιος)

hΟι βάρβαροι γαρ άνδρας hηγούνται μόνους / Τους πλείστα δυναμένους καταφαγείν και πιείν (κάποιος "Κωμικός")

Και μοι δοκεί μεγίστην θεόν τοις ανθρώποις hη φύσις αποδείξαι την αλήθειαν, και μεγίστην αυτήι προσθείναι δύναμιν. Πάντων γουν αυτήν καταγωνιζομένων, ενίοτε δε και πασών των πιθανοτήτων μετά του ψεύδους ταττομένων, ουκ οίδ' hόπως αυτή δι' hαυτής εις τας ψυχάς εισδύεται των ανθρώπων· και ποτέ μεν παρά χρήμα δείκνυσι την hαυτής δύναμιν, ποτέ δε πολύν χρόνον επισκοτισθείσα, τέλος αυτή δι' hεαυτής επικρατεί, και καταγωνίζεται το ψεύδος. (Πολύβιος)

Ένα απόσπασμα του Μενάνδρου, όπου αυτός απορρίπτει την καύχηση των αριστοκρατών για την ευγενική τους καταγωγή.

Δούλον δε Κυρίου ου δει μάχεσθαι, αλλ' ήπιον είναι προς πάντας, διδακτικόν, ανεξίκακον, εν πραότητι παιδεύοντα τους αντιδιατιθεμένους (Παύλος)

Ένιοι δε, ευφυείς οιόμενοι είναι, αξιούσι μήτε φιλοσοφίας hάπτεσθαι, αλλά μηδέ την φυσικήν θεωρίαν εκμανθάνειν· hώσπερ ει μηδεμίαν ηξίουν επιμέλειαν ποιησάμενοι της αμπέλου, ευθύς εξ αρχής τους βότρυας λαμβάνειν. (Κλήμης)

Έχει πολλές μη έλξεις του αναφορικού, του εξής τύπου:

...με τας αναισχύντους συκοφαντίας κατά των όσοι επαινούν και εις την Ελλάδα να εμβάσωσι προθυμούνται την παιδείαν.

Είναι, φίλε, βέβαιον, ότι μεταξύ των απαιδεύτων ευκολώτερον ευρίσκει τις άνθρωπον χρηστόν, παρά των όσοι χωρίς μέθοδον ορθήν επαιδεύθησαν.

...και πολλήν κρίσιν, αναγκαίαν εις τον όστις επιχειρεί να διαλέξη...

Οποία και αν ήναι η του Ουολφίου η Ομηρική έκδοσις, είναι χωρίς αμφιβολίαν των όσαι έως σήμερον εξεδόθησαν η ορθωτέρα.

...εις την ιστορίαν των Ομηρικών εκδόσεων, των, όχι μόνον όσαι φέρουσι το όνομα ενός τινός απ' αυτούς, καθώς είναι η Αντιμάχου,..., αλλά και όσαι ονομάζονται με πόλεων ονόματα..., ως είναι η Αργολική...

...και καταφρόνησιν των όσοι εμποδίζουν...

διώκτης άσπλαχνος των όσοι δεν φρονούσιν ως αυτός. (σ. 71)

όθεν αστειευόμενοι τινές από τους, όσοι τον εγνώριζαν, τον εβάπτισαν Παχώμιον. (σ. 114)

Εκφράσεις / Εικόνες

δια τι τόσον πτωχαί κεφαλαί είναι φουσκωμέναι από τόσον άνεμον; (σ. 42)

Ο ψευτοάγιος αρπάζεται με τον καντηλανάφτη μέσα στην εκκλησία, μπροστά στους ενορίτες. Ο ένας κραδαίνει το εικονοστάσι, ο άλλος ένα μανουάλι. Η πιο κωμική σκηνή του "παπα-Τρέχα" (σ. 117)

Γραμματικοί και άλλοι τύποι

αποδείχνη, δείχνοντες, ότινος-ότινα, τον Σωκράτην, παπαδία (η παπαδιά), καλεσπερίζειν, το βραδύ (=το βράδυ), κάτος (=γάτος), Οταΐτη (=Ταϊτή;), Νέα Διαθήκη, εξετύφλωσε (=ξεστράβωσε!) [η Αθηνά το Διομήδη], εμεταβάλθη, ουδέ κανείς σχεδόν (= ουδέ καν είς)

Λέξεις

φερέοικος (σ. 11) = που δεν έχει μόνιμη κατοικία (αν και ο τρόπος που χρησιμοποιεί τη λέξη ο Άλκης Αγγέλου δε με πολυβρίσκει σύμφωνο). Φερέοικα ζώα είναι όσα κουβαλάνε στην πλάτη τους τη φωλιά τους, π.χ. το σαλιγκάρι και η χελώνα.

μικρόχαρο (σ. 14) = η λέξη δεν υπάρχει στο ΛΚΝ. Από τις γκουγκλιές προκύπτει ότι σημαίνει συνήθως "μικρόψυχο". Ωστόσο, στο προκείμενο πρόκειται για παράθεμα του Παλαμά, όπου δεν καταλαβαίνω πολύ τη σημασία της.

πολιτικάς εκδόσεις (σ. 40) = εκδόσεις που έγιναν από συγκεκριμένες πόλεις

ευπόριστα (σ. 42) = "απορίαι εις ευπόριστα, πληροφορίαι εις άπορα πράγματα"

εκστηθίζω (σ. 44) = αποστηθίζω

ιδιώτας (σ. 48) = idiots

φορτική κωμωδία (σ. 49) = "...όσα μας εσυνέβησαν εις το ταξείδιον, τα πολλά, αστεία, ολίγα δε και της φορτικής κωμωδίας άξια". Δεν καταλαβαίνω τι σημαίνει. Μήπως "φαρσικής";

έθη και ήθη (σ. 59) = μάλλον εννοεί "ήθη και έθιμα".

ψωμοζητία (σ. 70)

σκορδούλα (σ. 70) = πανούκλα

πύργοι [στη Χίο] (σ. 70 και αλλού) = δεν ξέρω αν εννοεί σπίτια, υποστατικά, ή πραγματικούς πύργους.

αργυρολάτρης (σ. 73)

γεννάδας (σ. 73) = ευπατρίδης

προσευχητής (σ. 73) = ο προσευχόμενος

πορτογαλιά (σ. 74) = πορτοκαλιά

φρενόμετρον (σ. 75)

ξηρόν, στη φράση "εκτύπα την ταβακοθήκην με το ξηρόν του δακτύλου" (σ. 75) = ;

ταβακίζομαι (passim) = παίρνω πρέζα ταμπάκου;

σχολαϊσμός (σ. 82) = pe'dantisme.

υπουργούς (σ. 86) = βοηθούς

σεβαστής (σ. 87) = κάποιος που σέβεται

φιλοπλουτία (σ. 94)

παγουροπόδαρα (σ. 100) = κάποιου είδους φυλαχτά

κολλίκια (σ. 101) = κουλούρια

αγιάγριος (σ. 116) = Δήθεν άγιος άνθρωπος, αλλά στην πραγματικότητα άγριος.

αμύλα (σ. 120) = το ανθόγαλα στα χιώτικα (ερμηνεία του ίδιου του Κοραή)

ευγενισμός [του έθνους] (σ. 123)

βιωτική (σ. 125) = η τέχνη των τεχνών και επιστήμη των επιστημών. Τη συσχετίζει με το γαλλικό savoir-vivre.

φραγκοπατέρας (σ. 127) = καθολικός ιερέας

Α! Α! (passim) = Χα! Χα! (το γράφει μάλλον με δασεία, αλλά δεν είμαι σίγουρος, γιατί δεν το βλέπω καλά)

μυθιστορία (σ. 139) = romanzo

συμβάματα (σ. 144) = συμβάντα

νοσοκομούμαι (σ. 145)