Αποθετικά και άλλα τινά

Ο Παντελής Μπουκάλας, σε άρθρο του στην Καθημερινή, αναφέρεται μεταξύ άλλων στη χρήση τύπων των αποθετικών ρημάτων με παθητική έννοια αντί για ενεργητική ("η Ελλάδα δεν διαπραγματεύεται" με την έννοια "η Ελλάδα δεν τίθεται υπό διαπραγμάτευση" = δεν παζαρεύεται· "είμαστε στο πλευρό των εκμεταλλευομένων"· "αφηγημένο" [κείμενο]· "Σύμβολα, γραφεία, σφραγίδες είχαν ιδιοποιηθεί".

Το πράγμα θίγεται ήδη στη Νεοελληνική Γραμματική (της Δημοτικής) του 1941 (άσχετο: φαντάζομαι και αυτή τη Γραμματική θα την παράγγειλε ο λαός, όχι ο Μεταξάς...). Στην παράγραφο 812, διαβάζουμε:

Τυχαίνει κάποτε να μας χρειάζεται ένας παθητικός τύπος από ρήμα αποθετικό με έννοια ενεργητική. Στην περίπτωση αυτή καταφεύγομε: α) Σε ρήμα συνώνυμο, που να έχη παθητικό τύπο... β) Σε περίφραση...

Αμέσως μετά, στην παράγραφο 813, διαβάζουμε:

Μόνο η μετοχή του παρακειμένου των αποθετικών ρημάτων μπορεί να έχη όχι μόνο ενεργητική σημασία (καθισμένος, παραπονεμένος, παραξενεμένος, συλλογισμένος) αλλά και παθητική (προσκυνημένος), κάποτε μάλιστα μόνο παθητική (ονειρεμένος, προφασισμένος) και μπορεί τότε να χρησιμοποιηθή με τη σημασία αυτή: ιστορίες διηγημένες, οι παραδεγμένες απόψεις.

Πού κολλάει εδώ το προσκυνημένος; Αποθετικό ρήμα είναι το προσκυνάω;

Το προφασισμένος με παθητική σημασία το βρήκα μόνο μία φορά στο Γκουγκλ, σε δύο διαφορετικές φράσεις: "η προφασισμένη αιτία για το πόλεμο στο Ιράκ" και "Ένα είναι το κίνητρο, το χρήμα, και πολλές οι προφασισμένες, δήθεν αιτίες για τις σφαγές". Θα μπορούσαμε να το πούμε "η κατ' επίφασιν/προσχηματική/δήθεν αιτία". Στις άλλες ευρέσεις, το προφασισμένος ήταν αντί του "προφασιζόμενος". Επίσης, αλλού ήταν τυπογραφικό λάθος αντί του προαποφασισμένος ("προφασισμένη επίθεση εναντίον του Ιράκ"), και τέλος υπήρχε μία άστοχη χρήση του προφασισμένος με την έννοια του "παίρνοντας αφορμή": "Προφασισμένος απο το "10 χρόνια πριν" και τους χρήστες που ανέφεραν μηχανήματα πριν το 98 αποφάσησα να γράψω το συγκεκριμένο thread {σ.σ.: με τίτλο "20 χρόνια πριν"} για τους ρομαντικούς των υπολογιστών"

Βλέπουμε επίσης ότι το αφηγημένο του Μπουκάλα είναι παλιό: ιστορίες διηγημένες, λέει η Γραμματική του 1941.

Παρακάτω, στην παράγραφο 814, η Γραμματική λέει:

Αντίθετα με τα παραπάνω μερικοί μεταχειρίζονται τ' αποθετικά ρήματα και σε παθητική έννοια: τα καπνά επεξεργάστηκαν φέτος κακά, τα σακιά που προμηθεύτηκαν από την αγορά. Όσο και αν η χρήση ανταποκρίνεται σε μιαν ανάγκη, δεν τη δέχεται εύκολα το γλωσσικό μας αίσθημα και είναι καλό ν' αποφεύγεται.

Ας υποθέσουμε καταρχήν ότι το προμηθεύτηκαν του παραπάνω παραδείγματος έχει για υποκείμενο όχι ένα (αφανές) κάποιοι, οπότε όλα θα έβαιναν καλώς, αλλά τα σακιά. Υποθέτω ότι αυτό κάπως θα προέκυπτε από τα συμφραζόμενα του κειμένου-πηγή, απ' όπου το πήρε η Γραμματική. Έστω και έτσι, όμως, το προμηθεύομαι δεν είναι αποθετικό ρήμα, αφού έχει και ενεργητική φωνή, αλλά ρήμα παθητικής φωνής και μέσης διάθεσης (παράγρ. 802), και επιπλέον με αντικείμενο σε ατιατική· εάν δε αναπτύξουμε τη διάθεσή του, το αντικείμενο αυτό γίνεται προσδιορισμός που εισάγεται με το με: προμηθεύτηκα δύο τενεκέδες λάδι = προμήθευσα τον εαυτό μου με δύο τενεκέδες λάδι, ή πάλι προστίθεται έμμεσο αντικείμενο: προμήθευσα στον εαυτό μου δύο τενεκέδες λάδι.

Τέλος, υπάρχουν τα αποθετικά με αλληλοπαθή έννοια: Οι δυο τους γνωρίστηκαν και ερωτεύτηκαν τρελά (=αγαπήθηκαν τρελά, ερωτεύτηκαν τρελά ο ένας τον άλλον).

Παρακάτω ο Μπουκάλας περνά σε άλλο θέμα. Λέει:

Ενα παραπλήσιο πρόβλημα υποδεικνύει η «τροπή» ρημάτων από αμετάβατα σε μεταβατικά.

Και αναφέρει παραδείγματα: το διέρρευσαν· λήξ' το [ενν. το ματς (φωνάζουν οι φίλαθλοι στο διαιτητή)], να τη λήξουμε εδώ τη συζήτηση· να επικοινωνήσουμε το πρόγραμμά μας· δεν το απάντησε κανένας.

Η λέξη "τροπή" μου φαίνεται κάπως ανακριβής. Τροπή θα είχαμε αν τα ρήματα αυτά γίνονταν από αμετάβατα μεταβατικά. Στην πραγματικότητα, όμως, απλώς γίνονται και μεταβατικά. Να πώς τα χαρακτηρίζει η προαναφερθείσα Νεοελληνική Γραμματική (της Δημοτικής), στην παράγραφο 804 (η υπογράμμιση δική μου):

Αμετάβατα ρήματα που συνηθίζονται και ως μεταβατικά είναι: ακουμπώ, βράζω, καμαρώνω, κατεβαίνω, μεθώ, ξυπνώ, παίζω, περνώ, πετώ, πηδώ, χορεύω κ.ά.

Να προσθέσω εδώ το αγαπημένο μου: αυτοκτονώ -> τον αυτοκτόνησαν, και, με την ευκαιρία, ένα αποθετικό που απόχτησε ενεργητική φωνή: τον παραίτησαν.